پروبلماتیک ماکیاوللی - وبلاگ حسابی

به گزارش وبلاگ حسابی، دکتر حسن توان؛ نیکولو ماکیاوللی (1527-1469) را باید به طور قطع، بدنام ترین متفکر تاریخ تازه غربی به حساب آورد. کسی که بی محابا به شهریار، برای حفظ و نگه داشت قدرت، توصیه های شریرانه ای کرد. برتراند راسل، فیلسوف مشهور قرن بیستمی، شهریار ماکیاوللی را کتاب راهنمای گنگسترها نامید. اگر از هاله شریرانه ای که بر گرد شخصیت ماکیاوللی حلقه زده بگذریم، باید اعتراف کنیم که تاملات عمیق وی در حوزه سیاست، کل اندیشه غربی را زیر تاثیر خویش گرفت.

ماکیاوللی را باید اولین متفکری دانست که در دوران مدرن، کوشش کرد تا سیاست را از ذیل الهیات خارج کند و به یک دانش مستقل تبدیل نماید. از منظر روشی، او، عمدتا به مشاهده، تجربه و روش تاریخی متکی بود. از این رو، می توان وی را همچون ارسطو و هابز، دانشمند علم سیاست به حساب آورد. اهمیت ماکیاوللی آن قدر زیاد است که لئواشتراوس، او را آغازگر موج نخست تجدد می داند. از نظر اشتراوس ، مهم ترین کار ماکیاوللی این بود که در جهت خلاف حرکت فلسفه سیاسی کلاسیک، رابطه سیاست را با قانون طبیعی، به عنوان قاعده کلان حاکم بر هستی، قطع کرد و کوشش کرد تا دانش سیاست را بر تجربه تاریخی بشر بنا کند.

ویرتو (فضیلت) و بخت (فورتونا)، دو اصطلاح مهم اندیشه سیاسی ماکیاوللی به شمار می روند. او همچون اتم گرایانی مانند لوکرتیوس و اپیکور به تصادف، به عنوان نیروی پایه ای حیات اعتقاد داشت، اما در عین حال، معتقد بود سیطره آن، چنان نیست که اراده انسانی را به کلی دچار اضمحلال کند. از این رو، فورتونا یا بخت، بر نیمی از اعمال انسان ها حاکم است که آدمی باید کوشش کند تا آن را مهار نماید. ماکیاوللی، بخت را به زنی سرکش تشبیه می نماید که هر کس خواستار آن است، باید به زور بر وی دست یابد. ویرتو یا فضیلت ، همانا هنز لگام زدن بر تصادف، بدست آوردن قدرت و اعمال موفقیت آمیز آن است.

آگوستین قدیس به عنوان مهم ترین متفکر مسیحی قرون وسطا، هستی را به دو شهر زمینی و آسمانی تقسیم کرد که زندگی در شهر زمینی اصالت چندانی ندارد و انسان ها باید تمام کوشش خود را بکار گیرند تا با پیروی از فرمان های کلیسا، به عضویت شهر آسمانی درآیند. از این رو، دولت به امری شر و نتیجه هبوط آدمی تبدیل می گردد. اما فلسفه سیاسی ماکیاوللی، توجه را از امر متافیزیکی منحرف کرد و بشر را واداشت تا بهروزی در همین دنیا مادی را وجه همت خویش قرار دهد. مطابق این دیدگاه، دولت و شخص حاکم، به مهم ترین ابزار، برای دستیابی به فضایل این دنیای همچون معروفیت، افتخار و کامیابی تبدیل می گردد.

بدین سان ماکیاوللی نه تنها ویرتو را از مفهوم دینی- متافیزیکی تهی می نماید، بلکه آن را به مفاهیمی، چون افتخار و کامیابی گره می زند. او مولفه های اخلاق مسیحی مبتنی بر رحم و شفت را موجب ضعف دولت ها و جوامع می داند و بجای آن بر اخلاق رومی-یونانی ، مبتنی بر معروفیت و افتخار پافشاری می نماید. این نوع اخلاق آریستوکراتیک بعد ها در فلسفه نیچه هم نمود پیدا کرد.

ماکیاوللی در اندرزنامه شهریار، حفظ قدرت سیاسی را مهم ترین اولویت حاکم معرفی می نماید و در این راه او را از رعایت اخلاق معمول معاف می نماید. البته باید دانست که او اگرچه دست حاکم را برای بی رحمی و اعمال شریرانه باز می گذارد، اما این قید را هم می گذارد که این اعمال، در نهایت باید به نفع مردم بکار گرفته گردد.

پرسش مهمی که در این جا پیش می آید این است که چرا ماکیاوللی، شهریار را نوشت و چنین توصیه های موحشی را به حاکم زمانه خود نمود؟

توماس اسپریگنز در کتاب فهم نظریه های سیاسی این نکته مهم روشی را فراپیش می نهد که هر متفکر سیاسی، نظریاتش را در پاسخ به پرسش ها و مسایل زمانه خود صورت بندی می نماید. بنابراین، برای فهم انگیزه ها و چرایی نگارش رساله بدنام شهریار باید به زمانه ماکیاوللی نظری بیافکنیم.

قرن پانزدهم، دوره گسیختگی و ضعف ایتالیا بود. در آن روزگار، این کشور به پنج دولت-شهر ونیز، میلان، ناپل، فلورانس و استان های پاپی تقسیم شده بود. این شهرها، غالبا با هم در کشمکش بودند، ضمن این که دولت های ملی نوظهوری همچون فرانسه و اسپانیا نیز به مناطقی از ایتالیا دست اندازی و حمله می کردند. از این رو، نیکولو ماکیاوللی، به عنوان یک ایتالیایی میهن دوست، به این نتیجه رسیده بود که برای دستیابی به یک دولت ملی باثبات، چاره ای جز تن سپاری به حکومت یک شهریار قدرتمند و صاحب ویرتو وجود ندارد.

از نظر او، یکپارچه و قدرتمند کردن دوباره ایتالیا، چنان هدف مهمی است که می توان بخاطر آن، محدودیت های اخلاقی را نیز زیرپا گذاشت!