مردم از طریق آواز شجریان با ادبیات آشنا شدند - وبلاگ حسابی

به گزارش وبلاگ حسابی محمدرضا شجریان، استاد آواز ایران عصر امروز بر اثر بیماری که مدت ها درگیر آن بود دارفانی را وداع گفت. این موسیقی دان، آهنگساز، خوشنویس و خواننده ایرانی در طول حیات هنری خود علاوه بر فعالیت در حوزه موسیقی، پرورش شاگردان بسیاری را برعهده داشت. وی همچنین نامزد 2 جایزه گرمی شد و از سوی سایت انجمن آسیا به عنوان پرآوازه ترین هنرمند موسیقی اصیل ایرانی معرفی گشت. روزنامه ونکوورسان نیز او را یکی از مهم ترین هنرمندان موسیقی جهان و رادیوی عمومی ملی (NPR) در سال 2010 و یکی از 50 صدای برتر جهان معرفی کرده است. در گزارشی که در ادامه می خوانید به نقش او در ترویج ادبیات غنی فارسی پرداخته ایم و در ادامه به بخشی از فعالیت های این هنرمند، آثاری که درباره او نوشته شده است و ویژگی کارهایش پرداخته ایم و درادامه به بخشی از کتاب های اشاره داشته ایم که با موضوع آثار او تالیف شده است.

از ربنا تا رندان مست با صدای شجریان

از ویژگی های مهم آوازهای شجریان این بود که او در بیشتر کارهای خود از اشعار کلاسیک و فاخر شاعران ایران چون حافظ، سعدی، مولانا، شمس، عطار، باباطاهر و خیام استفاده کرد. برای نمونه می توان به رندان مست یا مستان سلامت می کنند، دل مجنون، در خیال، بی تو به سر نمی شود و جان دنیا از سروده های مولوی اشاره کرد. همچنین شجریان در بین اشعار عارف قزوینی تصنیف ای امان، از خون جوانان وطن لاله دمیده، از کفم رها و گریه را به مستی را خوانده است.

مرغ سحر، بادخزان، ای کبوتر، یقین درم، زمن نگارم نیز از جمله اشعار ملک الشعرای بهار است که با صدای گرم خسرو آواز ایران شنیدنی است.

شجریان بیش از همه از اشعار حافظ همانند چشم یاری، صبح است ساقیا، مرغ خوشخوان، سرو چمان من چرا، تصنیف شیدایی، سمن بویان، جان عشاق، دولت عشق و بی تو به سر نمی شود و سروده های سعدی نظیر تصنیف اکسیر عشق، عشقباز، قبله عشق، ما را همه شب، سلسله موی دوست، باده عشق، با که گویم راز، باغ نظر و آن که هلاک من همی خواهد و من سلامتش بهره برده است.

این هنرمند همچنین رسوای دل و یاد ایام از سروده های رهی معیری، بی پا و سر غزلی از عطار، دل شیدا و مبتلای باباطاهر و ملکا ذکر تو گویم سنایی را نیز خوانده است. رباعیات خیام نیز نام آلبوم موسیقی با دکلمه احمد شاملو و آواز محمدرضا شجریان از رباعیات خیام است.

بهره از شعر نو در تصنیف ها و آواز ها

خسرو آواز ایران علاوه بر شعر کلاسیک، به شعر معاصر و زمانه خود نیز توجه داشت و به گونه ای با این کار نوآوری در موسیقی کلاسیک ما ایجاد کرده است. تصنیف داروَگ از اولین تصنیف هایی است که شجریان در آن از شعر نو نیما یوشیج با همین نام استفاده کرده است. همچنین وی تصنیف نیایش یا دستی افشان تا ز سر انگشتانت صد قطره چکد سهراب سپهری، اشعار زمستان، قاصدک و خانه ام آتش گرفتست مهدی اخوان ثالث را خوانده است.

اشک مهتاب نیز نام یکی از معروف ترین کارهای شجریان است که سیاوش کسرایی آن را سروده است. شجریان در میان آثار خود سری به اشعار فریدون مشیری زده و دلشدگان، آه باران، فریاد، بوی باران، نیایش و امید عشق را که از سروده های این شاعر است را با صدای دلنشین خود خوانده است.

استاد محمدرضا شجریان تصنیف ها و آواز های بسیار زیبا و ماندگاری در آلبوم ها و کنسرت های مختلف خویش با اشعار هوشنگ ابتهاج اجرا کرده است که در آن میان می توان به برسان باده که غم روی نمود ای ساقی، نه لب گشایدم از گل نه دل کشد به نبید، در این سرای بی کسی کسی به در نمی زند، ای عاشقان ای عاشقان پیمانه ها پر خون کنید، تصنیف به یاد عارف (بنشین به یادم شبی) و سپیده (ایران ای سرای امید) که مشهورترین تصنیف سایه است اشاره کرد.

استاد شجریان و سعید شفیعیون

توجه ویژه استاد آواز ایران به شعر برهیچ کس پوشیده نیست و این ویژگی را به خوبی می توان در تصنیف ها و آواز های او دید. جهت بررسی ویژگی و نحوه انتخاب اشعاری که شجریان برمی گزید با سعید شفیعیون خواننده و استاد ادبیات دانشگاه اصفهان گفت وگویی انجام دادیم که در ادامه می خوانید.

شعر نقش کلیدی در آواز دارد

مبحثی که می خواهیم در این گفت وگو به آن بپردازیم اشعار و ویژگی اشعاری است که استاد محمدرضا شجریان برای خواندن برمی گزید. توجه ویژه استاد آواز ایران به شعر برهیچ کس پوشیده نیست و نکته قابل تامل این است که این هنرمند در انتخاب اشعار بسیار دقیق و حساس بود.

می توانیم کار استاد شجریان را به دو بخش تقسیم کنیم. یکی دورانی است که در برنامه گلها آواز می خواندند و دیگری دوره دوم کاریشان که بصورت مستقل می خواندند. در بخش اول استاد در آغاز راه بوده و از آن جهت که گلها برنامه ای برای رادیو بود، تنها سلیقه استاد ملاک نبود؛ اما می توان گفت که پس از انقلاب تمام آنچه را که خوانده به سلیقه خود او بود. افزون بر انتخاب شعر کل تکنیک های آوازی او نیز در این دو بخش فرق می کند. البته می توان از منظر دیگر آثار ایشان را به کل به آثار بزمی یا به عبارت دیگر خصوصی و آثار رسمی هم تقسیم کرد که بعضا از همین بزمی ها شاهکارهایی به وجود آمده است مثل آلبوم همایون مثنوی و آوازهای آلبوم مرکب خوانی نوا .

آوازخوانی در موسیقی ایرانی پیوند ماهوی با شعر و کلام دارد و در اصل وقتی صحبت از ردیف در موسیقی می شود، اصالت آن با همان ردیف آوازی است. پس شعر نقش کلیدی در آواز دارد و البته نه هر شعری. شعری که متناسب با حال و هوای آواز عاشقانه و تعلیمی-عرفانی و سنگین و رنگین و در عین حال روشن و رسای ما باشد که عمده آن را در غزل حافظ و به ویژه سعدی یا به طور عموم، شاعران سبک عراقی می بینیم. گاه حتی همه غزل های مولوی هم به سبب زبان و ساختار روایی اش متناسب با آواز نیست. در واقع شعر هم به لحاظ زبانی، هم اندیشه ای و هم از لحاظ بلاغی ویژگی های متعادلی را باید دارا باشد تا در آواز قابلیت اجرا داشته باشد. البته استاد شجریان از عطار، عراقی و حتی صائب نیز شعر خوانده است ولی شعرهایی را انتخاب کرده که در یک چنین بافت متعادلی هم از لحاظ زبانی، هم صور خیال و هم تفکر و اندیشه ای در آن حاکم باشد. البته این کار مختص استاد شجریان نبوده و استادانی مثل تاج که با سعدی بسیار مانوس بودند، از کلیم و صائب با رعایت همین موازین آواز خواندند.

وظیفه شجریان، حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی و ادبیات فارسی

همانطور که خود نیز اشاره کردید محمدرضا شجریان از شعر شاعرانی همانند خیام، سعدی و حافظ بهره برده است، البته او در کارهایش از اشعار نو شعرایی چون هوشنگ ابتهاج و مهدی اخوان ثالث نیز استفاده کرده است. به نظر شما اشعاری که توسط استاد آواز ایران برای خواندن انتخاب می شد چه ویژگی هایی دارد؟

یکی از ویژگی های کار استاد شجریان الگو پذیری او از شعرای بزرگ است. در موسیقی آوازی اصلی ترین اتکای خواننده به شعر است و اگر شعر نباشد هیچ تشخصی پیدا نمی کند. طبعا زمانی که از شعر سخن به میان می آید، موضوع شاعران نیز مطرح می شود. از این باب است که می گویم شجریان به صورت ارادی یا حتی در پی انس زیاد با آثار این شاعران الگوپذیری خاصی از ایشان کرده و تقریبا می توان گفت از نوع تفکر و اثرِ شاعران بزرگی چون مولوی، سعدی، حافظ و خیام برداشت کرده است. او حتی از فردوسی با اینکه شعری نخوانده بیش از همه این ها غرور ملی را وام گرفته و طبق تصریح خود او همان وظیفه ای را که فردوسی برای خود نسبت به حفظ و اشاعه زبان فارسی و هویت ایرانی قائل بود، ایشان نسبت به موسیقی ایرانی و ادبیات فخیم فارسی خواه رسمی و خواه نواحی داشت.

همانطور که می دانید در شعر سه نوع عاطفه یا اندیشه و احساس وجود دارد. یکی عاطفه فردی که همان دغدغه های شخصی و خصوصی فرد است به عنوان مثال شاعری که فرزندش بیمار یا فوت شده است و در توصیف او مشخصا شعر سروده است. دیگری عاطفه اجتماعی است، همان دغدغه و منافع مشترک یک جمع؛ همانند افکار مذهبی یا قومی و ملی. بخش دیگر عاطفه انسانی است که همه انسان ها در آن مشترک هستند همانند آزادی، امید یا غم انسان در این دنیا؛ همان چیزی که شاملو می گوید من درد مشترکم مرا فریاد کن در واقع انگار توصیه ای است که استاد شجریان به خود گرفته است و برای همین همه آدمیان این عصر در خطه فرهنگی ایران محب و طرفدار او هستند. در واقع همانطور که شاعران شعرهای عاطفه انسانی مدار مخاطبانشان بیشتر است و هنرشان جدی تر و جاودانه تر، خواننده ای هم که چون استاد شجریان از آنها بهره می گیرد، هم سرنوشت با آنها می شود.

ضمن آنکه عاطفه انسانی تعهدآور است و شامل تمام عواطف اجتماعی و شخصی می شود، ولی با این تفاوت که از منافع فردی و مسلکی بری است. هم از این روست که در مقاطعی که نقاط عطف بزرگ تاریخی روزگار معاصر ایران محمدرضا شجریان بی اعتنا و خاموش نبوده و او هم در تلاطم این دریا دست و پا زده است. او البته مانند حافظ در این هم زبانی مراقب است تا خود و هنرش را بیانه سیاسی و مصادره به نحله های سیاسی نکند و درد را به گونه ای فریاد بکشد که تا حد ممکن خالی از عناصر و کدهای نشانه دار روز باشد تا هنرش هم سوداگرانه و هم تاریخ انقضادار نشود. به عنوان مثال زمانی که حال و هوای انقلاب و یا تلاطمات سنگین اعتراضی بر جامعه حاکم می شود او در آواز و ترانه هایش سراغ اشعاری می رود که تعهد اجتماعی در آنها دیده می شود همانند شعرهای سایه و حافظ و.. که شما نمی توانید برای آن یک بیانیه سیاسی صادر کنید؛ و البته چندان عریان وارد این مسائل نمی شود چون بین تعهد اجتماعی و رفتار سیاسی بخصوص در مملکت ما مرز باریکی وجود دارد.

به هر حال شجریان خود را به ذخایر گرانبهای ادبی ما پیوند داده است و آنها را با تعهدات انسانی و اجتماعی خویش می سنجد و می خواهد آن ها را در جان تمام نیوشندگان خویش بنشاند، از همین روست که شعرهایی را انتخاب می کند که معنی ساده و خام در آن ها دیده نمی شود. از این جهت است که استاد می گوید برای اجرای کنسرت چندین ماه فکر می کند که چه شعری را انتخاب کند تا با حال و هوای خود و مردمش هماهنگی داشته باشد.

اگر به بعضی از انتخاب های شجریان دقت کنید متوجه می شوید بعضی از ابیات غزلی را استفاده نکرده است از این جهت که به لحاظ دستور زبانی یا واژگانی برای مخاطب امروزی آشنا نیست. بسیار مواظب است تا هم از لحاظ زبانی و هم صور خیال شعرهای پیچیده که نیازمند تفکر زیاد است و مخاطب امروز با آن آشنایی چندانی ندارد کمتر استفاده کند.

شجریان با خواند اشعار اخوان کوشش کرد تعهد اجتماعی را نشان دهد

محمدرضا شجریان جزو اولین خواننده هایی است که شعر نو را وارد موسیقی کلاسیک کرد و اشعار شاعرانی همانند سهراب سپهری، نیما یوشیج، فریدون مشیری، شفیعی کدکنی و مهدی اخوان ثالث را به سبک کلاسیک خواند.

استاد شجریان و در کل موسیقی دانان در جریان انقلاب نسبت به جامعه تعهدی داشتند؛ شعر نو بیشتر به این سبب مجال ورود پیدا کرد؛ خصوصا که شعر نو دیگر تبدیل به یک قالب یا حتی یک ژانر رایج شده بود و نمی شد آن را انکار کرد. البته شعر نوی متناسب با آواز آن هم با آن زبان معاصر ساختار موسع و بند و بندی به جای بیت بسیار کم است.

از این رو شجریان در شعر معاصر بیشتر از اشعار شفیعی کدکنی و تا حدی اخوان ثالث انتخاب می کند چون بوطیقای اشعار او خیلی نزدیک به شعر و ادب کلاسیک است و سازگاری بیشتری با آواز دارد. شجریان با خواندن بعضی از اشعار همانند زمستان، قاصدک و خانه ام آتش گرفتست اخوان ثالث کوشش کرد تا تعهد اجتماعی را در آن مقاطع اجتماعی نشان دهد.

در موسیقی کلاسیک ما فضای غزل حاکم است

پیوند موسیقی و غزل سعدی یکی از بحث هایی است که در باب غزل سعدی مطرح است. شجریان نیز یکی از هنرمندانی است که به خوبی میان شعر و موسیقی پیوند ایجاد کرده و در آثار خود از غزل حافظ و سعدی بسیار بهره برده است. به نظر شما تا چه اندازه در ایجاد این پیوند پیروز بوده است؟

به همان اندازه که استاد شجریان دغدغه شعر دارد، دغدغه نشان دادن زیبایی های موسیقی ایرانی و موسیقی آوازی را نیز دارد. همچنین استاد بیش از سایر خوانندگان کلاسیک ما دشتستانی و گوشه های غریب محلی را خوانده است از این رو به جز سعدی و حافظ دوبیتی های منسوب به باباطاهر، فایز و دیگران را خوانده است. بر اینها بیفزایید شعرهای گویشی خراسانی را؛ در صورتی که در فضای موسیقی کلاسیک ما بیشتر فضای غزل حاکم است. همانطور که به درستی اشاره کردید اولین شاعر سعدی است و پس از آن حافظ، عراقی، عطار، باباطاهر و تا حدودی مولوی و در بین شعرای معاصر رهی معیری چنین چهارچوب هایی را دارند.

دلیل این که خوانندگان سعدی را بیشتر از شعرای دیگر انتخاب می کنند این است از همه نظر خصوصا وجوه زبانی و عاطفی بسیار متعادل است و در آواز خوشتر می نشیند. همچنین کلماتی ندارد که غریب و از لحاظ آوایی وحشی باشند. از این رو از دیرباز در بین شعرای کلاسیک ما بیش از همه به اشعار سعدی توجه شده است.

شجریان در فرهنگ ما یک عارف سالک بود

به نظر شما استاد شجریان چه نوآوری هایی در موسیقی داشت؟

بیش از نوآوری، استاد شجریان بر همه امکانات موسیقی کلاسیک، مردمی، نواحی و امکانات ردیفی و مقامی شناخت پیدا کرد و آن ها را جمع کرد؛ مثلا پیش از وی به ندرت از امکانات مرکب خوانی استفاده می کردند. درواقع او نسبت به تمام قله های موسیقی ایرانی هم از نظر سازی و هم از نظر آوازی شناخت کامل پیدا کرد و با آن انس گرفت و پس از آن انتخاب هایی انجام داد که یا به طور مستقیم خود از آن ها بهره برد یا روی آن ها شعر گذاشت و آن ها را به روز کرده و به گوش دیگران رساند.

آثار شجریان به ویژه در بخش دوم فعالیت های هنری اش بیشترین بن مایه ها، موتیف ها و داشته های شعری و موسیقایی ما را دارد و این امر بسیار مهم است. این حجم از محبوبیت شجریان در بین طرفداران خاص و عام از این جهت است که او سطح تماس خود را با موسیقی و به تبع آن ادبیات بیشتر کرد.

افراد بسیاری کارهای تحقیقی انجام دادند و ردیف های قدیمی ما را پیدا کردند؛ اما شجریان تحقیق خود را در کنار اثرگذاری اجتماعی و اعتلای هنری انجام داده است. یعنی در فلان موسیقی نواحی تحقیق می کند که چه ویژگی های عاطفی و احساسی دارد و کدام بخش از احساسات جامعه ما را نشان می کند و در کدام مقطع تاریخی باید خوانده شود.

شجریان در فرهنگ ما یک عارف سالک بود و کاملا نبض جامعه را می شناخت بدون این که بخواهد سو استفاده فردی کند؛ می داند که در این زمان مردم نیاز به تفکر، فرح، نشاط، روح حماسی، آرامش یا تغییر تفکر دارند. همچنین شجریان ضمن این که به کار گروهی اعتقاد دارد استقلال فردی خود را نیز حفظ کرده است چنانچه در همایون مثنوی با یک سنتور تلفیقی بسیار عالی از موسیقی ردیفی با شعرهای عراقی شاعر کمتر شناخته شده ارائه می دهد. شجریان یک هنرمند اهل تفکر بوده و برای خود یک رسالت اجتماعی ملی قائل بوده است.

معرفی شعر و ادبیات به مردم، دغدغه اصلی شجریان

محمدرضا شجریان در طول ادوار مختلف آلبوم های زیادی را منتشر کرده و طرفداران بسیاری دارد. شما نقش او را در آشنا کردن مردم با شعر و ادبیات ایرانی چگونه می بینید؟

استاد شفیعی کدکنی مقاله ای دارد درباره راه های انتشار شعر فارسی توسط راویان، شاعران دوره گرد، فضائل خوانان؛ بنابراین موسیقی و به خصوص آواز که موسیقی کلامی است نیز از روش های انتشار شعر محسوب می شود.

شجریان یکی از مقتدرترین خوانندگانی بود که می تواند موسیقی درونی کلام را با توجه به تسلطی که به تم های آوازی ما دارد نشان دهد و سالم ترین و بهترین ارائه های شعری را در آواز خود دارد.

همه مردم پیش از این که شعری را در دیوان شاعر خوانده باشند به وسیله موسیقی و آواز شجریان با آن آشنا شدند و بسیاری از علاقه مندی ها به ادبیات به وسیله آثار شجریان به وجود آمد؛ همانطور که خود او می گوید یکی از دغدغه های اصلی اش معرفی شعر و ادبیات به مردم بود. در حالی که امروزه در جامعه موسیقی چنین چیزی وجود ندارد؛ امروزه شعر برای موسیقی دان تنها دست مایه و ابزار است درحالی که دغدغه اصلی شجریان ابتدا ادبیات -به معنای فرهنگ ما- است. بر همین اساس این هنرمند جزو بزرگ ترین مروجان ادبیات است.

تصنیف ها و زندگی هنری خسروآواز ایران به روایت کتاب ها

بعضی از افراد تصنیف ها و ترانه هایی که محمدرضا شجریان خوانده را بررسی و در قالب کتاب هایی منتشر کرده اند؛ همچنین عده ای نیز درباره زندگی هنری این هنرمند چندین کتاب نوشته اند. شور ترانه یکی از این کتاب هاست که مهران حبیبی نژاد مطالب آن را گردآوری کرده است. این اثر مجموعه تصنیف ها و ترانه های محمدرضا شجریان به همراه توضیح حال شاعران و آهنگسازان را در بر دارد و نشر اشاره سال 1396 چاپ پنجم آن را منتشر کرده است.

مهران حبیبی نژاد سال 1388 کتاب دیگری درباره محمدرضا شجریان گردآوری کرده و نام آن را خسرو خوبان گذاشته است که نشر شلفین آن را منتشرکرده است. این کتاب، شامل زندگی نامه محمد رضا شجریان، به همراه، گفت وگوها، نقد و نظرها و مقالاتی درباره این هنرمند موسیقی ایران و آثار گوناگون اوست. بخشی از این مجموعه نیز به گفت وگوها، مقالات، سخنرانی ها و نشست های پژوهشی شجریان و همچنین متن آوازها و تصنیف های او اختصاص دارد.

پس از پایان یافتن نخستین چاپ این اثر در سال های پایانی دهه هشتاد، نمونه دیگر آن در بازار یافت نشد؛ به گونه ای می توان گفت نایاب شده و بعد از آن به چاپ دوم و سوم نرسید. بعد از ده سال خسرو خوبان دوباره منتشر و تجدید چاپ شد. اما اینبار از سوی نشر ماهریس و با اندک تغییراتی که به واسطه حبیبی نژاد در بخش گفت وگوهای آن صورت گرفت. البته طرح جلد این کتاب نیز با تغییراتی همراه شد.

در کتاب آوای آسمانی نیز آوازها و تصانیف محمدرضا شجریان بر مبنای مجموعه آثار منتشر شده شرکت دل آواز جمع آوری شده است که این کار بر عهده محمود رستمی معز بود و نشر نیکان سال 1387 آن را منتشر کرده است. مبنای کار در این کتاب نه دیوان مکتوب شعرا، بلکه صورت ملفوظ اشعار بوده است و در تکرار بعضی ابیات، جابه جایی بعضی دیگر به ندرت تغییر در کلمه ای، شکل آوازی آن ها مد نظر بوده است. در این کتاب در ابتدای هر شعر آواز، ردیف های آوازی نه جزء به جزء بلکه به طور کلی ذکر شده است. همچنین گاه توصیفی کوتاه درباره شاعری خاص در زیرنویس کتاب آمده است. کتاب آوای آسمانی دربرگیرنده مجموعه آوازهای محمدرضا شجریان است که با استناد به دیوان بعضی از شعرا سروده شده و بیش تر آن ها از سوی شرکت دل آواز به ثبت رسیده است. بعضی از آثار استاد نیز به وسیله شرکت های دیگر به ثبت رسیده است که از آن جمله است: دود عود، به یاد عارف، گلبانگ 1 و 2 و در خیال.

سروش مردم یکی دیگر از کتاب هایی است که زندگی و اندیشه های محمدرضا شجریان را شامل می شود. این اثر به کوشش عرفان قانعی فرد جمع آوری شده و سال 1382 انتشارات دادار آن را منتشر کرده است.

راز مانا نیز دربرگیرنده دیدگاه ها، زندگی و آثار این هنرمند است که انتشارات گام نو سال 1384 آن را نشر داده است. این کتاب مصور، گفت وگویی است با استاد آواز ایران و در پایان، فهرستی از آثار وی از سال 1357 تا 1378 قرار گرفته است و تصاویری نیز از شجریان به چاپ رسیده است. تالیف این کتاب بر عهده محسن گودرزی بود.

نغمه های سیاووش متن آوازها و تصنیف های محمدرضا شجریان توسط محمد حکیمی کاخکی گردآوری و تدوین شده است. در این کتاب متن شعرها با تکرار جملات، توضیح ردیف و دستگاه های آوازی ذکر شده است. همچنین در ابتدای هر صفحه و تصنیف مشخصات اثر اعم از نام آهنگساز، نام نوازنده، نام دستگاه آوازی و نام شاعر درج شده است. در ابتدای کتاب نغمه های سیاووش فهرستی از CDهایی که متن آن ها در کتاب نوشته شده، خلاصه محتوای هر نوار کاست و CD صوتی، فهرست الفبایی تصنیف ها و آوازهای کتاب، فهرست برنامه های گل های اجرا شده توسط استاد شجریان آورده شده است. در پایانی کتاب نیز فهرست اجراهای کتاب بر اساس نام شاعر و اسامی نوازندگان، آهنگسازان و ترانه سرایانی که نامشان در این کتاب آمده ذکر شده است. چاپ سوم این کتاب امسال از سوی نشر نی نگار منتشر شده و علی اصغر تیموری به توضیح و توضیح ردیف و گوشه های آوازی پرداخته است.

لطیفه نهانی گزیده گفت وگوها و گفتارهای محمدرضا شجریان و نقد و نظرهایی درباره او و آثارش را شامل می شود؛ گردآورنده این اثر ذبیح الله حبیبی نژاد است و انتشارات موسسه فرهنگی- هنری ماهور سال 1383 آن را منتشر کرده است. این کتاب در ابتدا به زندگی و آثار محمدرضا شجریان پرداخته و در بخش های بعدی نیز گفت وگوهایی است با این هنرمند، معرفی سخنرانی ها و نشست های پژوهشی، شجریان در نگاه دیگران، دیگران در نگاه شجریان و نقد و نظرهایی درباره چند اثر استاد شجریان. همچنین کتاب لطیفه نهانی با عکس هایی از شجریان و نزدیکان وی همراه است.

گنج بی رنج و میراث گرانبها: پژوهشی در آثار ماندگار استاد محمدرضا شجریان را نیز سید علیرضا دربندی سال 1389 نوشته و نشر پیکان هم آن را چاپ کرد. نویسنده این کتاب را برای حفظ آثار شجریان نوشته است و شامل آثاری است که محمدرضا شجریان طی نیم قرن گذشته اجرا کرده است. دربندی در ابتدای کتاب، مختصری از زندگی هنری محمدرضا شجریان نوشته و سپس در نه فصل آثار وی را جمع آوری کرده است. فصل اول اجرای کنسرت ها، نوارها و سی دی هاست. فصل دوم به موسیقی ایرانی اختصاص دارد. فصل سوم اشاره ای به آثار مربوط به شرکت های نوار، رادیو و کنسرت های اولیه دارد؛ در فصل چهارم به آثار مربوط به محافل خصوصی با دوستان و نوازندگان پرداخته شده است و فصل های پنجم تا هشتم به آثار اجراشده در برنامه های گل های تازه، برگ سبز، گل های رنگارنگ و یک شاخه گل اختصاص دارد. متن ترانه ها و تصنیف های اجراشده این هنرمند هم در فصل آخر کتاب آورده شده است.

اثر دیگری که درباره این هنرمند و آثارش نوشته شده کتاب هزار گلخانه است که به کوشش کاظم مطلق، مهدی عابدینی و حمید جواهریان جمع آوری شده است. در این کتاب محتوای سخنان محمدرضا شجریان و مجموعه ای از دیدگاه های وی به صورت موضوعی فراهم آمده. مطالب کتاب برگرفته از نوشته ها، مصاحبه ها و سخنانی است که در جراید و دیگر وسایل ارتباط جمعی، آمده است. همچنین در این مجموعه بخشی از نوارهای رسمی منتشر شده شجریان، شامل اشعار آوازهای خوانده شده، به همراه معرفی ردیف ها و دستگاه های آوازی ذکر شده است. پایان کتاب هم تصاویری از شجریان و بعضی هنرمندان موسیقی را شامل می شود. مجموعه هزار گلخانه را نشر فراگفت و آزادگرافیک سال 1383منتشر کرده اند.

چندین تن از نویسندگان شامل علی عبداللهی، ملیحه بهارلو، مهام میقانی، محمد درودگری، شایان حسین نژاد، مازیار عبایی، مجید قدیانی، علی معدنی پور، رضا رستمی، فرزاد فروتنی، نجمه حسینیان، هانیه علی اصغری، ندا هاشمی، پویا گویا، داوود فرقانی، صبا فرقانی و آرش معدنی پور کتابی را تحت عنوان بیداد سکوت منتشر کردند که شامل داستان هایی برای خسرو آواز ایران، محمدرضا شجریان است و نشر کتاب فانوس چاپ اول این اثر را سال 1396 و چاپ سوم را امسال منتشر کرده است.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران